۲-۱۵- ابعاد عزت نفس

به منظور تأمل بیشتر در مقوله عزت نفس، بحث و بررسی ابعاد مختلف آن مفید به نظر می‌رسد. از ابعاد عزت نفس می توان اجتماعی، تحصیلی، خانوادگی، جسمانی (بدنی) و عزت نفس کلی را نام برد.

۱) زمینه اجتماعی

زمینه اجتماعی و احساسات فرد به عنوان یک دوست برای دیگران را شامل می شود، به طور کلی می توان گفت عزت نفس اجتماعی عبارت است از احساسی که یک شخص ‌در مورد خودش به عنوان یک دوست برای دیگران دارد. همچنین اینکه، دیگران او را چگونه دوست دارند. آیا دیگران او را دوست دارند، به عقایدش احترام می‌گذارند، او را در فعالیت هایشان شریک می‌سازند و آیا او نسبت به واکنش ها و ارتباطاتش با همسالان و دوستان احساس رضایت می‌کند (جنیفر، ۱۹۹۰). در واقع احساس اطمینان و امنیت شخصی از معیارهای مهم، زمینه‌های اجتماعی هستند. مطالعاتی که ‌در مورد مشاغل، نژادها و مذاهب، انجام یافته حاکی از آن است که مسائل اجتماعی به شخصیت افراد تأثیر دارند. مثلاً اگر شخصی یک افتخار اجتماعی کسب کند بدین وسیله به رتبه بالاتری ارتقاء یابد، انتظار می رود که عزت نفس او بیشتر شود چرا که ارزیابی فرد از خود، مستلزم ارزشیابی دیگران از اوست (براکنر و همکاران، ۱۹۸۷).

۲) عزت نفس تحصیلی

به ارزیابی کودک از خود به عنوان دانش آموز مربوط می شود. این امر تنها ارزیابی ساده ای از توانایی و موفقیت تحصیلی نیست، چون همه بچه ها که نمی توانند شاگرد اول باشند بلکه این کار نمونه ای از حالتی است که کودک تصمیم می‌گیرد. اگر کودک به تمام معیارهای موفقیت تحصیلی دست یابد که (طبیعتاً این معیارها به وسیله خانواده، دوستان و معلمان شکل می‌گیرد) احترام به خود او مثبت خواهد بود (پوپ و همکاران، ۱۳۷۴). در واقع زمینه عزت نفس، با ارزشیابی فرد از خودش به عنوان یک دانشجو سر و کار دارد. از جنبه تحصیلی، جوان خود را به عنوان یک دانشجو ارزیابی می‌کند. البته این امر صرفاً یک ارزیابی از توانایی و پیشرفت تحصیلی نیست و به راحتی نمی توان جایگاه تحصیلی یک فرد را مشخص کرد، مگر اینکه فاصله او با دیگران را محاسبه نمود. اگر فرد خود را با معیارهای مطلوب تحصیلی منطبق بداند و استانداردهای پیشرفت تحصیلی خود را برآورده سازد طبیعتاً استانداردها به وسیله خانواده، معلمان و دوستان شکل گرفته است، دارای عزت نفس تحصیلی مثبت خواهد بود. یعنی اگر ملاک و یا معیار پیشرفت تحصیلی برای او قبول شدن در یک ترم تحصیلی باشد وی بتواند به چنین معیاری دست یابد، دارای عزت نفس تحصیلی مثبت است (براکنر و همکاران، ۱۹۸۷).

۳) عزت نفس خانوادگی

احساسات کودک را نسبت به خود به عنوان عضوی از خانواده منعکس می‌سازد کودکی که احساس می‌کند عضو باارزشی از خانواده خود است وظیفه خود را به نحو احسنت انجام می‌دهد و به لحاظ محبت و احترامی که از والدین، خواهران و برادرانش دریافت می‌کند، احساس امنیت کرده و اقدام به خود مثبتی در این زمینه پیدا می‌کند. در زمینه خانوادگی عزت نفس، احساسات فرد درباره خود، به عنوان عضوی از خانواده منعکس می شود. اگر او در خانواده مورد علاقه و محبت افراد دیگر باشد احساس امنیت کرده و می توان گفت عزت نفس او مثبت است. فردی که احساس می‌کند عضو ارزشمند از خانواده می‌باشد و به احترامی که از اعضاء خانواده می‌گیرد مطمئن است، عزت نفس بالایی خواهد داشت. در همین رابطه یک تحقیق نشان داده که بین نوع همبستگی اعضای خانواده و میزان عزت نفس فرد رابطه معنادار وجود دارد (کوپراسمیت، ۱۹۹۰؛ به نقل از براکنر و همکاران، ۱۹۸۷).

۴) عزت نفس جسمانی (تصویر بدنی)

ترکیبی از ظاهر جسمانی و قابلیت های بدنی است. احترام به خود کودک در این زمینه، ‌بر اساس رضایت خاطر او از این امر است که بدنش چگونه به نظر می‌رسد، عمل می‌کند. نوعاً دخترها بیشتر نگران ظاهر خود هستند و پسرها نگران توانایی ورزشی. البته این امر ضرورتاً ‌در مورد تمام بچه ها صدق نمی کند. امروزه نقش های سنتی ‌در مورد کودکان در حال تغییر است. در واقع عزت نفس جسمانی بر رضایت فرد از وضعیت فیزیکی و قابلیت های جسمانی خود آن گونه که به نظر می‌رسد مبتنی می‌باشد (شاولسون، ۱۹۷۶).

۵) عزت نفس کلی

ارزیابی جامع تری از خود است و همان گونه که قبلاً دیدیم ‌بر اساس ارزیابی کودک از اکثر خصوصیات خودش قرار دارد. احترام به خود کلی در احساساتی از قبیل اینکه « من فرد خوبی هستم یا اینکه من اکثر خصوصیات خودم را دوست دارم جلوه گر می شود ». به طور خلاصه احترام به خود از اختلاف میان تصور فرد از خود یا خود پنداره (دیدی عینی از خود) و خود ایده آل (آنچه به آن احترام می‌گذارد یا می‌خواهد شبیه آن باشد) ناشی می شود. اختلاف زیاد میان این دو به احترام خود ضعیف می‌ انجامد در حالی که اختلاف کم معمولاً به احترام خود قوی دلالت می‌کند (پوپ و همکاران، ۱۳۷۴).

۲-۱۶- فلسفه عزت نفس

عقاید و باورها نقش مهمی در افزایش عزت نفس دارند زیرا به اجرا و عمل کمک می‌کنند، از این رو در افزایش عزت نفس نقش اساسی ایفا می‌کنند. آنچه اشخاص فکر می‌کنند، آنچه باور دارند و آنچه به خود می‌گویند روی احساس و عمل آن ها تأثیر می‌گذارد از سوی دیگر احساس هم روی تجربه اشخاص و نیز روی کارشان اثر می‌گذارد. از طرفی توجه به « عمل » نیز ضروری است عمل حرف آخر را می زند، بدون عمل و اقدام به هیچ ارزشی نمی توان رسید باور در خلع باور بدون عمل اصولاً معنایی ندارد. اما از آنجایی که باورها روی اعمال افراد اثر می‌گذارند، لازم است که ‌در مورد آن ها دقت شود باورهایی وجود دارند که به تحقق عزت نفس بالا کمک می‌کنند به همین شکل باورهایی وجود دارند که افراد را از عزت نفس دور می‌سازند که منظور اعتقادی است که در تاروپود آن ها بافته شده است نه صرفاً پندارهایی که آن ها را به خود می‌گویند یا تصور می‌کنند. افراد لزوماًً همیشه از باورهای خود آگاه نیستند. ممکن است همیشه ‌در مورد آن ها حضور ذهن نداشته باشند، ممکن است به طور قسمتی در اندیشه آن ها وجود داشته باشند اما افراد آشکارا از وجود آن ها بی اطلاع باشند، اما به هر صورت باورها در پس اعمال افراد وجود دارند و می توان این آرا و نظرات را فلسفه عزت نفس دانست (براندن، ترجمه قراچه داغی، ۱۳۷۹).

۲-۱۷- شرایط پدید آمدن عزت نفس

کودکان و نوجوانان، زمانی از عزت نفس زیاد، بهره مند می‌شوند که بتوانند در چهار شرط متمایز احساسات مثبتی را تجربه کنند، این شرایط عبارتند از :

۱- همبستگی : احساس همبستگی وقتی به وجود می‌آید که نوجوان از پیوندهایی که برای او مهم هستند و دیگران آن ها را تأیید می‌کنند راضی باشند (علی پور، ۱۳۸۳).